Nâzım Hikmet Kültür Merkezi

Bu topraklarda yetişmiş en önemli tiyatro yaratıcılarından Vasıf Öngören’in 1977 tarihli aynı adlı oyununun film uyarlamasıdır Zengin Mutfağı (sinemaya uyarlanan bir diğer oyunu da “Asiye Nasıl Kurtulur?” adlı oyundur). Ele aldığı konu itibariyle ve ele alış şekliyle, bu ülke sanat tarihine damga vurmuş oyunlardan biridir:
Tüm dünyası, Kerim Bey adlı iş adamının konağındaki çalıştığı mutfak ve mutfağın arkasındaki yatak odasından ibaret olan eski pehlivan Lütfü Usta (Şener Şen), bir sabah kalktığında konakta kimsenin olmadığını fark ediyor. O gün nişanı olan aşçı yamağı kızın (Nilüfer Açıkalın) sözlüsü Selim de ortadan kaybolmuştur. Bir süre sonra gelen şoför Seyfi’nin ağabeyinden, işçilerin greve çıktığını, büyük eylemler yaptıklarını öğrenirler. Patron Kerim Bey de bu nedenle yurtdışına kaçmıştır. Eylemler bastırılınca Kerim Bey döner… Döner ama ortam gerçekten “sakinlemiş” midir?

Türkiye tarihinde büyük politik ve toplumsal etkileri olmuş 15-16 Haziran (1970) işçi eylemlerini arkaplana alan bu eser, kurduğu dramatik yapı sayesinde, bir mutfağın ve konağın çalışanları üzerinden, toplumsal – siyasal çalkantıları ve insani çelişkileriyle bütün memleketi bir konak mutfağında toplayabilmesi ve çözümleyebilmesiyle, gerçek bir başyapıt düzeyine ulaşmıştır.

Yönetmen: Başar Sabuncu
Oyuncular: Şener Şen, Nilüfer Açıkalın, Okday Korunan, Gökhan Mete, Osman Görgen
Yıl: 1988
Süre: 76′

Yılmaz Güney “Çirkin Kral” dönemi filmlerinin ardından “Seyyit Han”, “Hudutların Kanunu” gibi filmlerle bir geçiş dönemi yaşadı ve politik ufku ve ideolojik doğrultusu belirginlik kazandı. İşçi sınıfının ve sosyalizmin safında açıkça yerini almak olarak tarif edilebilecek bu olgunlaşmanın ilk ürünü 1970 yılında çektiği Umut’tur. Türkiye’de sağcı ve piyasacılar tarafından “halkın istediği sinema”, “milli sinema” gibi adlandırmalarla savunulan geri ve gerici bir sinema karşısında konumlanan, ilericilerin ve sosyalistlerin yıllardır özlediği bir sinemanın ilk büyük örneğidir Umut.

Kendi yaşam öyküsünden ve kendi babasından yola çıkan Yılmaz Güney, “ihtiyar” olarak çağırdığı Tuncel Kurtiz’le birlikte filmi çekmek için yola düşer ve senaryoyu da yolda yazarlar:
Adana’da yaşayan faytoncu Cabbar’ın yaşam mücadelesini ortaya koyuyor Umut. Cabbar içinde bunaldığı yoksulluktan kurtulmanın yolunu aramaktayken karşısına çeşitli seçenekler çıkıyor. Cabbar bu seçeneklerden hangisine yönelecek? Seçenekler onun umudunu mu körükleyecek, umutsuzluğunu mu?

Türkiye Sinema Tarihi’nin de yüz aklarından Umut’u kaçırmamanızı öneririz.

Yönetmen: Yılmaz Güney
Oyuncular: Yılmaz Güney, Tuncel Kurtiz, Osman Alyanak, Gülsen Alnıaçık, Kürşat Alnıaçık
Yıl: 1970
Süre: 100′

Onat Kutlar’ın senaryosunu yazdığı Yusuf ile Kenan, 1970’li yılların Türkiyesi’ne bakıyor. Babaları gözlerinin önünde kan davasına kurban giden iki kardeş, çareyi İstanbul’a kaçmakta buluyor. Tüm aramalarına karşın koca kentte akrabalarını bulamayan Yusuf ve Kenan’ın yolları, çaresizlik ve sefalet içinde sokaklarda geçen günlerin ardından, bir çocuk çetesiyle kesişiyor. Ağabey Yusuf çete reisi Çarpık ile takılmaya başlarken, Kenan, alınteri ile yaşamını kazanmanın mücadelesini sırtlanıyor. Yoksul ve mücadele eden emekçi halkın karşısına çeteleriyle ve çürümesiyle dikilen sermaye düzeni, çocukların yaşamlarını da parçalıyor.

Ömer Kavur ve Onat Kutlar’ın işbirliği, sinemamızın estetik düzeyini yükselten, toplumsal sorumluluğu hatırlatan önemli bir çalışmaya dönüşüyor.

Yönetmen: Ömer Kavur
Oyuncular: Cem Davran, Tamer Çeliker, Yalçın Avşar, Hakan Tanfer, Şevket Avşar
Yıl: 1979
Süre: 76′

Türkiye’de sinema çok sayıda iyi oyuncuya da zemin sundu, onlarla popülerleşti, ilgi gördü. Bu isimler arasında, bu filmi yöneten Zeki Ökten’in, filmde rol alan Kemal Sunal’ın, İhsan Yüce’nin ve elbette bu yıl yitirdiğimiz Ayşen Gruda’nın önemli payı var. Kendilerine teşekkürü borç bildiğimizden, bu filmi de gösterim programımıza aldık. Anılarına saygı sunmanın ve teşekkürlerimizin bir nişanesi olarak…

Filmi anlatmamıza gerek var mı?
Belediyede temizlik işçisi olan Apti, bir yandan kendisini yaşadığı mahallesinde görevlendiren zabıta memuru Şakir’den çekiyor, diğer yandan yaşama mücadelesinde dayanak olacak bir hayat arkadaşı aranırken evlere temizliğe giden Hacer’e sevdalanıyor. “Belediyeci” Şakir de Hacer’e sevdalıdır. “Seni kurtaracağım” der belediyeci…
“Kurtulma” fikrinin çok yoğunlaştığı yılların, 1970’lerin sonlarının ürünü olan film, kurtulabilmek için, yırtmak için, hiç değilse kendi konumunu korumak, daha da “düşmemek” için türlü yollar deneyen bir yoksul halkın yaşamından kesitler sunuyor.

Sunal, Gruda, Şen, Salman, Yüce, Özyağcılar ve diğer yardımcı oyuncular, hepsi oyunculuklarıyla perdede bir seyir keyfi üretiyorlar…

Yönetmen: Zeki Ökten
Oyuncular: Kemal Sunal, Şener Şen, Ayşen Gruda, İhsan Yüce, İlyas Salman
Yıl: 1988
Süre: 90′

Programımızdaki filmler arasında Zeki Ökten’in yönetmenliğini yaptığı diğer bir film, Yılmaz Güney’in cezaevindeyken senaryosunu yazdığı Sürü filmi. Bu filmle birlikte Güney’in adı “cezaevinden film çeken yönetmen”e de çıkmıştı; Sürü’ye ek olarak Endişe, Düşman ve Yol filmleri de Güney cezaevindeyken gerçekleştirilen yapımlar oldu. Tüm bu filmlerin senaryo yazım süreçlerinden çekim kopyalarını günü gününe izleyip, çekim ekibine öneriler ve yönlendirmelerde bulunan Güney’in bu çabası gerçekten önem taşır.

Sürü, 1970’ler itibariyle giderek yoğunlaşan kapitalistleşmenin ve dolayısıyla tarımda makineleşmenin, Türkiye’nin doğusunda nasıl bir toplumsal dönüşüme kaynaklık ettiğini, yoksul ve topraksız Kürt köylüsünün çıkışsızlığını ele alıyor. Sermaye düzeni bir yandan ağalık ve aşiret düzeniyle uzlaşırken, diğer yandan küçük ve mülksüz aileleri yokolmanın ve dağılmanın eşiğine getiriyor.

Böyle bir ailenin reisi olan Hamo Ağa, oğullarıyla birlikte tek geçim kaynakları olan sürülerini Ankara’ya götürüp satarak kışı geçirmenin hesabını yaparken, oğullarından Şivan da hasta karısı Berivan’ı da Ankara’ya götürüp tedavi ettirmeye niyetli. Bu yolculuk, Nâzım Hikmet’in Memleketimden İnsan Manzaraları’nı anıştıracak kadar güçlü ve çarpıcı bir eserde ele alınıyor.

Yılmaz Güney ve Zeki Ökten’in imzasını taşıyan bir başyapıt.

Yönetmen: Zeki Ökten
Oyuncular: Tuncel Kurtiz, Tarık Akan, Melike Demirağ, Yaman Okay, Erol Demiröz
Yıl: 1979
Süre: 129′

12 Eylül 1980’deki askeri darbe, Türkiye siyasi yaşamında da toplumsal yaşamda da önemli bir kırılmaya yol açmıştır. Büyük bir baskı ve yıkıma kaynaklık etmiştir. Baskıya uğrayanlar, öncelikle memleketi içinde bulunduğu sömürü ve gericilik sarmalından çıkarmaya soyunan örgütlü işçi sınıfı ve onun siyasal temsilcileridir: Öğrencisi, kadını, sanatçısı, bilim insanıyla, kol kola mücadele eden, “uyanan” bir halka indirilmiş bir darbedir 12 Eylül ve bu darbenin etkileri ve sonuçları bugünün Türkiyesi’ne taşımıştır.

12 Eylül’ün sinemamıza yansıması daha ziyade devlet aygıtının cezaevlerinde uyguladığı şiddet çerçevesindedir. Cezaevine girenlerin ya da çeşitli biçimlerde zulme uğrayanların neden o zulme uğradıkları pek yer bulmaz. Yer bulmadığı gibi, şiddet ve işkence sahneleri baskın çıkar. Bir travmanın ifadesi olarak bu öne çıkmayı anlayışla karşılamak mümkün olsa bile, 12 Eylül’ün temsilinin bu alana sıkışması 12 Eylül’ü doğru anlamanın önüne geçen bir engel haline de gelmiştir. Bu darbe, temelde, artık hakkını savunmaya başlayan işçi sınıfının azgınca sömürülmesine olanak tanımıştı ve ülkenin değişebileceğine dönük inancı kırmayı hedeflemişti. Özal’lı yıllara geçildiğinde, bu açıdan epey yol katetmişti ülke.

Handan İpekçi’nin filmi, konuyu daha insani ve toplumsal bir düzleme taşıyarak, üç çocuk ve aileleri üzerinden bakıyor bu döneme ve darbeye. Daha sonraki filmlerinden de bildiğimiz şekilde, çocuk oyuncularla çalışma konusunda da oldukça yetkin bir isim olan İpekçi’nin bu filmi, gösterime sokulmaya çalışıldığı dönemde salon bulamamış ve ancak yönetmenin kişisel zorlamaları sayesinde seyirciyle buluşabilmişti.

Bu film vesilesiyle, filmin yardımcı oyunculardan Selçuk Uluergüven’in anısını da selamlayalım. Uluergüven, film ve dizilerde canlandırdığı önemli rollerin yanı sıra bir davranışıyla daha belleklerimizde yer almıştı: 2010 yılında gerçekleşen “meşhur” Dolmabahçe Kahvaltıları’na katılmayı reddeden ve ikinci kahvaltının yapıldığı gün, Nâzım Hikmet Kültür Merkezi tarafından Maltepe’de direnişteki Tekel işçileriyle dayanışmak için düzenlenen kahvaltıda yerini almış olan bir sanatçıydı.

Yönetmen: Handan İpekçi
Oyuncular: Selçuk Uluergüven, Gülnihal Yazıcı, Ceylan Öcal, Yunus Gencer, Ali Sürmeli, Füsun Demirel, Yasemin Alkaya, Zuhal Gencer Alkaya
Yıl: 1995
Süre: 87′

Osmanlı döneminde ailesi İstanbul’a göçmüş bir Arnavut olan Muharrem, Süleymaniye’deki aile yadigarı iki katlı küçük ahşap evinde hayatını sürdürüyor. Kendince Allah korkusuna dayandırdığı ve hemen her toplumsal davranışı günah olarak gören bir yaklaşımı var Muharrem’in. İçine kapalı, ona göre günahtan, kötülüklerden ve beladan uzak yaşamında, bir an geliyor, bir tarikatın mutemedi olarak iş görmeye başlıyor. Cep telefonları, takım elbiseler, şoförler, kirası toplanan gayrımenkuller derken, para üzerine kurulu bir dünyayla karşı karşıya kalıyor ve kendini o dünyanın içinde buluyor Muharrem…

Özer Kızıltan’ın bu ilk filmi, AKP’li yıllarda sıçrama kaydeden ve büyük sermayenin yanındaki yerini (zaman zaman onunla didişerek de olsa) alıveren bir yeni sermayedarlık ufkuna gözünü çeviriyor. Bir lokma, bir hırka söyleminin ve inanç sömürüsünün zaman zaman sömürüyü, zaman zaman hırsızlığı örtmekte işlev gören bir örtü olarak kullanılışının boyutlarını sergiliyor. Bu filmin en özgün yanlarından biri, bir sosyalist olan yönetmen Kızıltan’ın ve senarist Çakar’ın, dinsel kimliğiyle piyasada yer tutmaya çalışan “yaratıcıların” kendilerinin de içinde yer aldıklarını iddia ettikleri o dünyaya, onların yanına bile yaklaşamayacakları bir gerçekçilikle üretilmiş, kolaycılıktan uzak ve çözümleyici sayılabilecek bir bakışı ortaya koymuş olmalarıdır.

Yönetmen: Özer Kızıltan
Oyuncular: Erkan Can, Güven Kıraç, Settar Tanrıöğen, Meray Ülgen, Öznur Kula, Erman Saban
Yıl: 2006
Süre: 97′

2008’de Yeşim Ustaoğlu’nun Pandora’nın Kutusu, 2009’da İnan Temelkuran’ın Bornova Bornova’sı ve 2010’da Seren Yüce’nin Çoğunluk’u, memlekette gençliğin halini merak eden, önem veren, ciddiye alan yapımlar olarak dikkat çekmişti. Gerici iktidarın geleceksizliğe mahkum ettiği bir toplumda memleketin geleceği demek olan gençler ne haldeydi? Bu üç film işte bir yandan da bu soruya yaklaşmaya çalışan filmlerdi. Ele aldıkları gençlerin büyük kısmı, 2013 yılı Haziranı’nda sokağa çıkacak olan gençlerdi aslında…

Bornova Bornova, kendi gençliği de İzmir’de geçmiş olan Temelkuran’ın ilk çalışması. Hukuk öğreniminin ardından sinema eğitimi de almış olan Temelkuran, bu filmde kendi dinamik üslubuyla (sonraları ’90 kuşağı olarak da adlandırılan) gençlere kamerasını yöneltmişti. Yirmilerine gelmek ya da orta yaşa adım atmak üzere olan geniş bir kümenin iç ilişkilerine, yaşam biçimlerine, umutlarına, beklentilerine, çıkışsızlıklarına, bir türlü aradıkları şansı yakalayamayışlarına göz atıyor Bornova Bornova. Aynı adlı semtin bir mahallesinde bir araya gelmiş olan, kişisel tarihleri, iç çatışmaları kadar, Türkiye’deki düzenin de öğüttüğü ve yonttuğu çarpıcı bir gençlik manzarası çiziyor Temelkuran.

Yönetmen: İnan Temelkuran
Oyuncular: Öner Erkan, Erkan Bektaş, Damla Sönmez, Kadir Çermik, Gonca Vuslateri
Yıl: 2009
Süre: 92′

Seren Yüce’nin bu ilk filmini bağlamını aktarabilmek için, bu defa sözü, Türkiye’de marksist iktisat alanındaki en önemli bilim insanlarından Korkut Boratav’a bırakalım. soL Haber Portalı’nda yayımlanan bir yazısında şu değerlendirmeleri yapıyordu Boratav:

“Çoğunluk, bir Türk burjuva ailesinin filmidir. Filmi, inşaatçı-müteahhit bir babanın oğluna (Mertkan’a) verdiği sınıf eğitimi olarak yorumluyorum. Filmde, bu “eğitim” üç farklı düzlemde gösteriliyor; işleniyor: Hayat tarzları; sınıfsal değerler ve sınıfsal tavırlar…

Baba, yükselen Türk burjuvazisinin sahip olduğu veya edinmekte olduğu hayat tarzını oğluna tanıtmaktadır: Baba-oğul birlikte “jogging” yapacaklar; sauna’ya, bayram namazına gideceklerdir. Bunları, geleneksel Türk ailesinin özelliklerini koruyarak yaparlar. Hiçbirinde arkadaşlık, eşitlik yoktur; yanyana yürümezler; durmazlar. Mertkan daima babanın arkasında yer alır; onu izler ve uyarılır: “Çabuk ol; uyuma; oyalanma…” Öte yandan delikanlıya, bir burjuva çocuğu olmanın ayrıcalıkları da tanınmıştır. Lüks bir arabası vardır. Kafa dengi arkadaşlarıyla haytalık, zamparalık yapmasına göz yumulur. Eşitsizliğin egemen olduğu bir dünya, gücü gücüne yetenlerin, işini bilenlerin dünyasıdır. Bu gerçek Mertkan’a öğretilmelidir. (…) Çoğunluk’taki ailenin bireyleri, yüksek burjuvazinin korunaklı, tecrit edilmiş hayat biçimine henüz ulaşamamıştır. Bu nedenle hayatın günlük akışı içinde halk sınıfından insanlarla sürekli yüzyüze gelmekte; kişisel ilişkilere girişmektedirler. Bu ilişkilerde, Mertkan’a örnek sınıfsal tavırlar gösterilmeli; öğretilmelidir. (…) Yükselen Türk burjuvazisinin değerlerinin, tavırlarının, hayat tarzının temsilcisi olan baba, insanlığın ortak değerlerinden tamamen yoksundur. Genç Mertkan ise direndiği ölçüde “insan kalmakta”; burjuvalaştıkça o değerlerden uzaklaşmaktadır. Yönetmen, filmini Çoğunluk diye adlandırarak, eleştirisini sadece Türk burjuvazisinin çoğunluğuna değil; bir bütün olarak toplumumuza, hepimize yöneltmiş oluyor. (…)”

Yönetmen: Seren Yüce
Oyuncular: Settar Tanrıöğen, Bartu Küçükçağlayan, Esme Madra, Nihal Koldaş, Erkan Can
Yıl: 2010
Süre: 115′